Göle Yöresi Halk Oyunları

Göle Yöresi Halk Oyunları

Hele Sen Göle'nin Neyini Gördün.

Bu yazıya başlamadan önce, halk oyunları üzerine bir açıklama yapılması en doğru yöntemdir. Ancak, yıllardır gerek yurt içinde gerek yurt dışında, çok değerli araştırmacılar yetişmiş ve bu konuda çok güzel yazılar yazmışlar. Benim kalkıp bundan sonra, halk oyunu budur ya da bu değildir demem biraz abes olur kanısındayım.

Benim yapacağım iş kendi yöreme ait olan halk oyunlarını aktarmak. İşte bu yazının amacı da budur. Bunun ötesindeki konu, şimdilik, benim gündemimde de değildir.

Göle yöresi, benim doğduğum, yaşadığım ve sonra da terk edip bıraktığım yöredir. Bir adıyla sıla, bir adıyla yılda bir kez gezmek için uğradığım bir yayla.

Ben bu yörenin halaylarını, barlarını yıllar yılı oynadım. Bu oynadığım halk oyunlarını şimdi araştırıp yazmaya çalışıyorum. Bu işin içinden alnım ak, yüzüm açık çıkarsam ne mutlu bana.

Gelelim Göle Yöresi Halk Oyunlarına

Göle yöresi halk oyunlarını 6 grupta toplamak istiyorum. Bugüne dek bu türden bir gruplama yapılmadığından, benim bu gruplama biçimim ilk olacak. Bazı yörelerde böylesi çalışmalar olmasına karşın Göle yöresi için bunu söylemek mümkün değil.

Göle yöresi yerel olarak sürekli akan bir toplum yapısına sahiptir. Durağan toplum olmadığı için, yaşama koşulları sürekli değişen bir yöredir.

Türküler, halk hikayeleri, masallar, atasözleri, maniler, söylenceler, barlar, halaylar, orta oyunları ve daha niceleri yerel konumlarını korumasına rağmen, durağan değildir. Sürekli dağılan bir yapıya sahiptir.

Göle yöresine özgü bir ağıt yakılmışsa, anında uzak bölgelere gidebiliyor. Halk oyunları da böyledir.

Göle yöresine özgü halk oyunlarını derlemeye başladığım zaman, sadece isimlerini yazmakla yetinmedim. Her oyunun türküsünü de derledim. Bu türküler başka yörelerde de bilinmekte ve oyunlar da aynen oynanmaktadır. Bu araştırmanın içinde yer alan tüm halk oyunlarını sadece Göle yöresiyle sınırlamak kanımca doğru değildir.

Doğru olan nedir? Doğru olan, bu araştırma kapsamı içine giren tüm halk oyunları Göle yöresince, yöre halkı tarafından bilinen ve oynanan oyunlardır. Bu halk oyunları içinde Göle yöresine ait olanları da vardır.

Göle yöresinde bar çok az bilinen bir oyun türüdür. Araştırma ve derleme sonucu elde edilen bar denilen oyunların adları da yazıldı. Yöre insanı genelde bu oyunları da halay olarak adlandırmaktadır.

Bar aslında Kuzeydoğu Anadolu yöresinde bilinen ve oynanan bir oyun türüdür. Köken olarak eski Türk Şaman geleneğine kadar uzanır.

Şöyle ki:

Bar: Şamanların elindeki davula Barı adı verildiğinden dolayı, Şaman dansından kaynaklanan, Barı adıyla anıldığı, zamanla ı sesinin düştüğü ve Bar olarak söylenildiği ileri sürülüyor. Yani Şamanların dönerek oynadığı büyülü oyunlarındaki çalgının adını taşıdığı ileri sürülmüştür.

Şöyle demek en doğrusu. Şaman Türklerinin şölenlerinde davul eşliğinde oynadıkları oyunlara »Bar« denir. Bu tanım en doğrusudur bence.

Yöremizdeki bar oyunları genellikle davul ile oynandığı için adın da bu Barı denilen davul adından aldığından dolayıdır ki bu oyunlara Bar denilir. Bar Sözcüğünün Moğolca olduğu ileri sürülmüştür.

Göle Yöresi Barları

a) Ağır Bar »Bu Dağda Maral Gezer«

b) Düz Bar

c) Ters Bar

d) Sarhoş Barı

e) Tik Bar

f) Tavuk Barı

g) Temur Ağa Barı

h) Dello Barı

ı) Zincirli Köroğlu Barı

i) Tamzara

j) Tek Tamzara

k) Çift Tamzara

l) Sık Bar

Göle yöresinde tüm halk oyunlarına damgasını vuran oyun çeşidi halaylardır. Bunların olmazsa olmazları vardır. Bütün halaylar Üç Ayak dediğimiz ağır halaylarla başlar ve giderek hızlanan bir biçime dönüşür.

Yöremizde düğünler olduğu zaman haremlik selamlık denilen olay kesinlikle yoktur. Kadınlı erkekli karışık oynanır. Hele de halay başını yaşlı bir kadının çekmesi, davulcunun bu yaşlı kadının önünde şabaş[i] istemesi o düğünün en güzel yanlarından biridir.

Şabaş olayı, bahşiş olayıdır. Davulcu davulunu çalarak oyunun ritmine göre oyuncularla birlikte oynayarak halay başını çekenin önüne gider, hem halaydaki oyuncuyla karşılıklı oynar hem de şabaş eder.

Şabaş sırasında davulcunun söylediği sözler hep aynıdır.

Ay şabaaaaaaş

Dostun var olsun

Düşmanın kör olsun

Verenin kesesi bereket dolsun

Vermeyenin kaynanası ölsün

Bütün davulcular buna benzer sözler söyleyerek halayda bulunan oyuncuları şabaş eder.

Bu kısa açıklamadan sonra gelelim Göle yöresi halaylarına. Notlarımda 32 halay adı vardı, bu sayıyı sonradan eklemeler yaparak 40 sayısına ulaşabildim. Bu halayların türküleri de özel arşivimde bulunuyor. Göle yöresi türkülerini yayımladığım zaman bu halay türküleri de duyulacaktır.

Halaylar

Halaylar kendi içinde 3 guruba ayrılmaktadır. Kadınlı erkekli el ele tutularak tek sıra halinde dizilerek, aynı ritim üzerine ayaklar birlikte atılarak oynanılan oyunlardır.

a) Düz Halaylar (Bey Halayı)

b) Tek Ayak Halaylar

c) Üç Ayak Halaylar

Düz Halaylar

Adı üstünde düz oynanan halaylardır. Bu halaylarda çok yavaş hareket edilir. Derler ki, düz halayda bir kadının başına bir bardak su koyduğun zaman halay dönen oyuncu ya da kadın, halayda oyun süresince, su bardağın içinde sarsılmaz. Düz halaylar yana doğru düz yürünür. Öne ya da arkaya pek gidilmez. Bu halaylarda deme-çevirme türküleri de söylenilir. Genelde davul zurna eşliğinde oynanılan halaylardır. Bazı köylerde bu halaya Bey Halayı da denir.

Tek Ayak Halaylar

Genelde Kuzeydoğu Anadolu yöresine özgü bir halay çeşididir. Yukarıda sözü edilen tüm yörelerde bu halay bilinir ve oynanır. Yörelere göre adları değişik olabilir.

Oyuncular birbirlerine sarılarak hafif öne eğilerek, bir ileri bir geri sallanarak oynarlar. Özellikle sol ayak öne atılmış durumda olmalıdır. Oyun süresinde halay başını çeken oyuncu halay başından ayrılarak ve tek başına oynayarak halayın sonuna katılır. Bu olay oyun süresince devam eder. Sırası gelen halay başını çeker ve oyun süresince ayrılıp sona katılır. Oyun böylece devam eder. Bu halaylar oynanılırken söylenilen türkülerden bir örnek vermek gerekiyor. O halde türkünün sözlerini de aktaralım:

Mezarlık da gül biter Emman emman

Gül biter bülbül öter Halım yaman

Bir başkası ise şöyle:

Köprünün altı yarpuz

Nerden gelirsin baldız

Bacın küsmüş gidiyor

Ben kalmışım yalınız

Üç Ayak Halaylar

Yöremizin en önemli halaylarıdır. Bu halaylar üç ileri üç geri gidilerek oynanılır. Bu halayların en önemlileri ise Göle Ağırlaması adıyla derlediğim ezgiyle oynanan halaydır. Hemen arkasından Göleli Gelin, bunu takiben Göle’nin Düzü halayı, Allı Gelin halayı oynanılır.

Arkasından da Karanfil Halayı adlı »Karanfil neden olur, ona yanarım anam ona yanarım« halayı gelir. Bu arada Eminem Halayı adlı »Nahır gelir boz tepeyi yol eder« halayını da unutmamak gerekir.

Üçayak halaylarını sıralayalım. »Bu adlar aynı zamanda türkü adlarıdır«.

1) Göle Ağırlaması

2) Göleli Gelin Halayı

3) Göle’nin Düzü Halayı

4) Allı Gelin Halayı (Büyük Kapının Gelini)

5) Karanfil Halayı (Karanfil Neden Olur)

6) Yayla halayı, (Hedom Yaylada Yaylada)

7) Eminem Halayı

8) Nare

9) Nure

10) Hafif Halay

11) Yıldız Halayı (Kerem Halayı)

12) Karaca-Oğlan Halayı

13) Köroğlu Halayı (Oyunu)

14) Beyaz Gelin Halayı

15) Karabiber Halayı

16) Bayburt Halayı

17) Gülenber Halayı

18) Bico Halayı

19) Mamo Can Halayı

20) Çardak Halayı (Köroğlu Halayı)

21) Maral Halayı

22) Gule Halayı (Gule Uyan Sabahtır)

23) Nar Gule Halayı

24) Sarı Gelin Halayı

25) Kar Halayı

26) Sallanma

27) Döndürme Halayı

28) Lörke Lörke

29) Kürdoğlu Halayı

30) Ho Hoy Dilber (Baca Baca Barhana)

31) Diz Kırma

32) Geçike »Kız« Halayı

33) Kamber Halayı

34) Teşi Halayı

35) Leyla Halayı

36) Kağızman Halayı

37) Tello (Tello gider yan gider)

38) Turna Halayı (Üç telli dört telli yaralı turnam)

39) Dur Yerinde (Dur yerinde hanım dur yerinde)

40) Sarıçiçek Oyunu

Benim notlarım burada bitiyor. Yani üçayak halayların adlarını bu kadar yazmışım. Aslında halaylarda her söylenen türkü bir halk oyunu sayılıyorsa, benim bu yazıya aktaracağım oyun türü iki bini geçer diye düşünüyorum.

Çünkü halaylarda söylenilen halay türkülerinin tüm buraya yazılmadığı gibi, Göle yöresi türkülerinin içine de alınmadı. Benim tek başıma bu işi başaracağımı sanmıyorum. Bu tür çalışmalar ekip işidir. Ben kendi çabamla bu derlemeleri, bu yazıyla aktarmaya çalışıyorum.

3) Koçeri »Köçeri« Oyunları:

Bu oyunlar kadınlı erkekli karışık oynanmasına rağmen, çok sert oyunlar ise sadece erkekler tarafından oynanır.

Koçeri »Köçeri« oyunlarına ezgi olarak örnek türkü yazarsak:

Açtı sıçan kaçtı sıçan

Bal küpüne düştü sıçan

Sıçanımın sırtı sarı

Bal küpünü etti yarı

Bizimkine deyme barı

Açtı sıçan kaçtı sıçan

Bal küpüne düştü sıçan

Koçeri »Köçeri« oyunları başlığı altında yazacağım oyunlar da yine türkülerin ezgilerine göre adlandırılır.

1) Koçeri »Köçeri«

2) Hoş Bilezik

3) Şeker Oğlan

4) Diz Kırma

5) Jandarma (Jandarmayı Vurdular)

6) Aşırma

7) Sarı Seyran

8) Kesmeli Sarı Seyran

9) Kürdün Kızı

10) Temir Ağa[ii] 

4) Tekli Oyunlar:

Bu oyunlar ise karşılıklı teke tek oynanan oyunlardır. Her oyuncu iki eline birer mendil alır, bu mendiller genelde yeşil ve al (mor) olmasına dikkat edilir. Yeşil Göle ovasını mor ise Göle’ye özgü inek ve koyun gibi hayvanların renklerini anımsatıyor. Bazen de al-yeşil mendiller alınır. Al ile yeşil olayına değinmek istiyorum.

Karaca Oğlan Bir türküsün de derki; »Yeşil bağla ala karşı« Araştırmacılar nasıl yorumlar bilemiyorum ancak bizim Göle yöresinde gelin kızın başına duvak takılır, duvağın üstüne iki vala örtülür bu valaların renkleri hiç mi hiç değişmez. Ön tarafa al vala, arka tarafa yeşil vala takılır. Yeşil bağla ala karşı derken, gelin ol benimle evlen anlamında söylenir. Karaca Oğlan da bu anlamda söylemiştir.

Karaca-Oğlan'a ait olduğunu bildiğim bir türkü sözünü yazmalıyım. 

Al Yeşil Geyinmiş 

Al yeşil geyinmiş geline bakın
Salınıp gezdiği yoluna bakın
Ağ gerdan üstünde tülüne bakın
Gelin seni saran kollar yorulmaz 

Al yeşil giyinip yola gidersin
Döner döner beni seyran edersin
Bu güzellik varken malı nidersin
Gelin seni saran kollar yorulmaz 

Karac-Oğlan söyler ezel ezeli
Hazan vakti bağlar döker gazeli
Al yeşil giyinmiş Türkmen güzeli
Gelin seni saran kollar yorulmaz 

Oyunu oynayan iki oyuncunun genelde biri kadın, biri erkek olsa da değişik olarak iki kadın ya da iki erkek de karşılıklı oynayabiliyor.

Gelelim bu oyunların isimlerine:

1) Sarı Çiçek

2) Paşa Köşkü (Köroğlu)

3) Çardaklı Çevirmesi

4) Misri Oyunu (Hançer Barı)

5) Pınar Başı Oyunu[iii]

5) Orta oyunlar ya da kına gecesi oyunları:

Bu oyun türleri genelde kadınların kına gecesinde oynadığı oyunlardır. Bu oyunları da iki bölümde toplamak gerekiyor.

1) Gelinin kınası yandığı zaman oynanan oyunlar

2) Damadın kınası yandığı zaman oynanan oyunlar

Gelin kınası yandığı zaman oynanan oyunlar:

1) Deli Kız Sinin Geliyor Oyunu[iv]

2) Göleli Gelin oyunu

Bu oyun kına geceleri oynanılan bir oyun olduğunu aktardıktan sonra, oyun oynanırken sözlerin söyleniş biçimini de kısaca belirtelim:

Aldı Kız:

Ana sen Göle’nin neyini gördün

Aldı Ana:

Sürüden ayrılan koyunu gördüm

Aldı Kız:

Ana sen Göle’nin neyini gördün

Aldı Ana:

Altmış kız gelinin boyunu gördüm

Daha sonra kına gecesinde bulunan tüm kadınlar tarafından koro oluşturularak türkünün devamı söylenir.

Koro:
Göleli gelin edalı gelin
Kaşları gözleri balam sürmeli gelin
On parmağın onu da birden kınalı gelin
Endamı boydamı sürmeli gelin
On parmağın onu da birden kınalı gelin.

Bu türküyle birlikte gelinin ellerine kına yakılır.

3) Kızhanım Oyunu:

4) Aysamat Oyunu

5) Çerez oyunu

Damat kınası yanarken ise, başka oyunlar oynanır. Şimdi bu oyunları da sıralayalım:

1) Develi Oyunu

2) Damat Tıraş Edilirken Tıraş Oyunu

3) Damat Kaçırma Oyunu
4) Damat Karşılaması
5) Damat Ağırlaması

6) Sağdıç Ağlatma Oyunu

7) Dönberi Oyun Türü

Bu oyun türü genelde kadınlar arasında hem kına gecesi hem de gelin önünde oynanan bir oyundur. Oyuncular el ele tutarak halka oluştururlar. Oyun sistemi koçeri »Köçeri« oyunları gibi zıplanarak oynanır. Ancak ayak oyunları, üçayak halaya benzer bir oyun ritmiyle dönerek oynarlar. Ancak bu oyun türünde türkü söylenmez, Mani söylenir. Maniler ise ara bağlantıları verilerek birbirlerine bağlanır. Bir örnek:

Bu bölüm bir kişi tarafından okunur.

Manici:
Geline bak geline
Kına yakmış eline
Anası kurban olsun
Kızın tatlı diline.

Bu bölüm toplu olarak okunur.

Grup:

İk’ döne can ik’ döne

Dönderin döne döne

İk’ döne can ik’ döne

Dönderin döne döne

    

                                      Orhan Bahçıvan »Halis Kızılateş«.

*********

[i] Şabaş: Bağış, düğünde, halay çekilirken, oyuncularda davulcunun topladığı parsa. Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü...

[ii] Bu oyun Timur’un Göle'ye gelmesiyle yöre halkının ürettiği bir oyundur. Timur’un bir bacağı kısa olduğu için bu oyun aksak hareketlerle oynanır.

[iii] Bu oyun genelde Köroğlu’nun türküsü olan »Pınar başından bulanır« türküsüyle oynanır.

[iv] Bu oyun Kuzeydoğu Anadolu’da geniş bir sahaya yayılmış durumdadır. Oyunun nereye ait olduğunu pek tespit etmek mümkün değil, ancak bana bu oyunun Bayburt yöresinden geldiğini söyleyenler de oldu. Bunu da yazdıktan sonra oyun adlarına devam edelim.